Kees Both – zijn leven en werken

Op 8 september 2021 is natuurpedagoog Kees Both overleden. Wij herinneren ons Kees als een beminnelijk, bescheiden, moreel hoogstaand en spiritueel mens. Nooit uit op eigen belang, altijd beschouwend en serieus.

Tijdens ons congres ‘Groene Pedagogiek – kennen, beleven en benutten’ in november 2017 heeft het bestuur van onze stichting Kees tot erelid benoemd. We zijn hem zeer erkentelijk voor het omvangrijke en divers oeuvre dat hij nalaat en denken met grote dankbaarheid aan ons erelid terug.

Jeugdjaren in Amersfoort

Om de enorme betekenis van Kees Both voor onderwijs, pedagogiek en NME te duiden, gaan we terug naar zijn jeugd. Zijn levensverhaal is, zoals hij zelf zegt, sterk gekleurd door zijn kinderjaren in Amersfoort. Hij groeide er op, ging er naar de lagere school en was heel veel buiten, in de bossen op loopafstand van zijn ouderlijk huis. Kees was actief in de padvinderij en de jeugdbond voor natuurstudie (NJN). In deze periode ontstond zijn ‘natuur-liefhebberij’ zoals hij het zelf noemt.

Opleiding en werk

Kees Both volgde de ‘kweekschool voor onderwijzers’, begon in 1965 als leraar basisonderwijs in Harderwijk en studeerde af als pedagoog. Eind jaren ‘60 raakte hij geïnteresseerd in de pedagogiek van natuuroriëntatie in het basisonderwijs. Hij interesseerde zich vooral in de manier waarop je kinderen samen kunt laten leren door (samen) zelf te beleven en te onderzoeken. In 1973 werd Kees medewerker van de Commissie Modernisering Leerplan Biologie en vervolgens ging hij werken bij de Stichting Leerplan Ontwikkeling (SLO) voor het project Natuuronderwijs in de Basisschool (NOB). In die periode publiceerde Kees een groot aantal artikelen, o.a. in de ‘Grabbelton’ (tijdschrift van het NOB), was hij een van de auteurs van het boek ‘Het gebruik van de schoolomgeving’ en was hij hoofdredacteur van het boek ‘De tuin om de school – wat doe je ermee?’

Jenaplan onderwijs en NME

In de volgende fase van zijn loopbaan werd Kees Both ‘spin in het web’ van het Jenaplan onderwijs. Van 1982 tot 2006 was hij inhoudelijk coördinator voor het Jenaplan onderwijs. Daarnaast was Kees intensief betrokken bij een aantal toonaangevende landelijke NME projecten waaronder de ontwikkeling van algemene kwaliteitscriteria voor NME en het streven naar een verbreding en verdieping van NME binnen het curriculum van basisscholen. Daarbij spreekt Kees liever van ‘wereldoriëntatie als hart, als inhoudelijk centrum van curriculum en schoolleven, in plaats van de marginale plaats die NME meestal heeft in scholen.

‘Kinderen voor natuur’ en ‘natuur voor kinderen’

Volgens Kees Both is de relatie kind­-natuur heel lang vooral bekeken vanuit een vak of leergebied zoals het natuuronderwijs en van het opvoeden van kinderen tot een verantwoorde omgang met de natuur (‘kinderen voor natuur’).

Vanaf 2002 wordt, onderbouwd door onderzoek, een verandering van perspectief zichtbaar: ervaringen met natuur zijn belangrijk voor een gezonde ontwikkeling van kinderen (‘natuur voor kinderen’). Beide perspec­tieven vullen elkaar aan: ‘natuur voor kinderen’ vormt een onmisbare voedingsbodem voor ‘kinderen voor natuur’.

Natuur en persoonlijkheidsvorming

In 2003 ging Kees Both naar aanleiding van een vraag van een zorgboerderij intensief aan de slag om de waarde van natuur voor welzijn en ontwikkeling van kinderen te verkennen en te onderbouwen. Dit resulteerde o.a. in het document ‘Natuureducatie en jeugdzorg’, waarbij hij al doende tot besef kwam dat aandacht voor natuur als ‘persoonlijkheidsvormende kracht’ vooraf gaat aan en mede de basis vormt voor educatief werk in jeugdzorg, kinderopvang en onderwijs. Kees ontdekte ook dat natuur als middel voor persoonlijke ontwikkeling in de pedagogiek en ontwikkelingspsychologie in Nederland nauwelijks aandacht krijgt en dat kinderen in de omgevingspsychologie vrijwel ontbreken.

Vergroening kinderopvang

Rond 2005 leverde Kees Both vanuit Stichting Oase/ Netwerk Springzaad een aantal wezenlijke bijdragen aan ‘vergroening’ van publicaties van het netwerk ‘Ruimte voor de Jeugd’. Enkele jaren later kwam ook de kinderopvang in beeld. Kees schreef het hoofdstuk ‘Natuur en fysieke omgeving’ voor het leidend pedagogisch kader voor kindercentra (Singer & Kleerekoper, red. 2009) waarna nog vele bijdragen volgden over de waarde van natuur voor het jonge kind, deels in samenwerking met Veldwerk Nederland en het IVN.

Naar een groene pedagogiek

Kees Both laat een ongelooflijk omvangrijk en divers ‘oevre’ achter, bedoeld als inspiratiebron en om ‘wakker te maken voor de problematiek’, zoals hij het zelf uitdrukt. Vele organisaties, instellingen en personen – in onderwijs, kinderopvang, wetenschap en NME hebben baat bij de enorme deskundigheid en kennis die Kees in de loop van zijn leven heeft opgebouwd en gedeeld via presentaties, websites, artikelen en boeken. Kees Both heeft, voortbordurend op Reform pedagogen zoals Petersen (Jenaplan), Montessori en Steiner, de waarde en betekenis van natuur geduid voor een gezonde ontwikkeling van kinderen en voor ‘herstel van het gewone leven’ (Ter Horst, 1994).

Daarmee heeft Kees het fundament geschapen voor een ‘groene pedagogiek’, als slechts één, maar wel een onmisbare kleur in het totale spectrum van de pedagogiek. Groene pedagogiek gaat over het (leren) leven met natuur, met als doel een natuur betrokken bestaan. Het fundament staat, maar er valt nog heel wat te ontwikkelen en te onderzoeken. In de eigen woorden van Kees: “alles bijeengenomen ben ik op zoek naar een integrerend kader voor natuur en leefomgeving in de opvoeding, te benoemen als groene pedagogiek.”

De Stichting Groene Pedagogiek zet zich samen met andere instellingen en organisaties in voor de verdere ontwikkeling van een groene pedagogiek!